Пилсемпе кӗлӗсем

928-мӗш кӗлӗ

Кӗрхи юпа уйӑхӗнче вара ҫӗнӗ вилене пумилкке туса пӗтӗмпех ирттерсе яраҫҫӗ. Ытти вилнӗ ҫынсемпе хутшӑнтарса яраҫҫӗ, хӑйне ӑрасна асӑнмаҫҫӗ вара, урӑх ытти вилнӗ ҫынсемпе пӗрлӗ асӑнаҫҫӗ. Юпа уйӑхӗ — октябрь, ун хыҫҫӑн чӳк уйӑхӗ пулатъ. Пумилккене уйӑх таврӑнсан тӑваҫҫӗ. Малтан эрне каҫ яланхи пекех ытти вилнӗ ҫынсене хываҫҫӗ — кӗрхи сӑра умӗн. Унтан эрне кун кӑнтӑрла тӗлӗнче лаша е тиха, е пӑру пусаҫҫӗ. Пуяннисем лаша та, ӗне те пусаҫҫӗ, виҫ-тӑват выльӑх пусаҫҫӗ. Начаррисем тиха е пӑру пусаҫҫӗ. Лашине леш тӗнчере вилнӗ ҫынна ҫӳреме пусаҫҫӗ, ӗнине е пӑруне леш тӗнчере суса ҫиме пусаҫҫӗ. Выльӑхсене ӑрамра пусаҫҫӗ. Вилнӗ ҫынна кашни чаплӑрах асӑннӑ вӑхӑтра ҫимӗҫсем пӗҫерме икӗ арӑма хушаҫҫӗ. Ҫав арӑмсенчен пӗри выльӑха пусас умӗн выльӑх хӑлхи патне пырса «сасӑ кӑларать», хаяррӑн кӑшкӑрса калать: «Умӑнта пултӑр, ҫуртна-йӗрна ан асӑн», — тет. Пумилкке туса ирттеричченех вилнӗ ҫын масарта вырнаҫмасӑр хӑй пурӑннӑ ҫурт яхӗнче пурӑнать. Пумилкке тусан вара ҫав пумилккене пуснӑ лашапа масара каять. Пумилкке тӑвиччен малтан ик-виҫ кун ӗлӗк сӑра тӑваҫҫӗ, пумилкке сӑрине ытти чухне асӑннӑ ҫӗре тӑвакан сӑраран ӑрасна тӑваҫҫӗ. Малтан выльӑхне пусиччен ӑрама тухса выльӑх пусас ҫӗрте хӑймалу хываҫҫӗ; виҫӗ хӑймалу хываҫҫӗ. Пусакан выльӑх пуҫӗсене, урисене юпа ӑсатма кайнӑ чух масар ҫине илсе каяҫҫӗ. Унтан пӗҫерекен арӑмсем пӗлӗмсем, ҫимӗҫсем, яшкасем пӗҫерме тытӑнаҫҫӗ: хӑшне пӳртре пӗҫереҫҫӗ, хӑшне лаҫра. Сӑрине тума тытӑннӑ чух та хываҫҫӗ, ӑсла пиҫсен — ӑслине хываҫҫӗ, сӑри ӗлкӗрсен сӑрине сӗрнӗ чух хываҫҫӗ. Вара каҫ пулнӑ ҫӗре ялти ӑратнисене, хурӑнташӗсене чӗнсе пуҫтараҫҫӗ. Выльӑх пуснӑ вӑхӑтрах юпа тума тытӑнаҫҫӗ. Юпине хыртан тӑваҫҫӗ, авалхи чӑвашсем чултан тӑваткал касса тунӑ. Халь те хӑше чултан тӑваҫҫӗ. Чулне хуларан илсе килсе хатӗрлесе хураҫҫӗ. Юпине ҫын евӗрлӗ тӑваҫҫӗ: сӑмсине тӑваҫҫӗ, ҫӑварне. Каҫ пулнӑ ҫӗре вара «юпа кӳртме» ӑратнисене чӗнсе пуҫтараҫҫӗ. Ӑратнисем хӑшӗ чӑхӑ пусса, хӑшӗ пашалу е кульмак пӗҫерсе пыраҫҫӗ. Юпине туса пӗтерсен ҫуна ҫине улӑм сарса, кӗҫҫе сарса вырӑн хатӗрлеҫҫӗ те ун ҫине юпине ҫын вырттарнӑ пек тӑсса вырттараҫҫӗ, ҫийӗнчен е чаршавпа е тӳшек ҫиттипе витеҫҫӗ те ҫунине пӑлтӑр умне туртса пырса лартаҫҫӗ. Пӳрте кутник сакки ҫине те тӳшек сарса, пуҫ айне минтер хурса вырӑн хатӗрлеҫӗ хураҫҫӗ. Вара хӗвел анса хӑйӑ ҫутас вӑхӑтра юпа кӳртме тухаҫҫӗ. Юпа патне пырса калаҫҫӗ; «Атя ӗнтӗ (Иван пичче) пӳрте, сивӗ, шӑнтӑн пуль», — теҫҫӗ. Вара улттӑн юпана пушӑпа пӳрте вилнӗ ҫынна ҫӗкленӗ пек ҫӗклесе кӳртсе кутник сакки ҫине хатӗрленӗ вырӑн ҫине вырттараҫҫӗ: урисене алӑк патнелле, пуҫне тӗпелелле. Юпа пуҫӗ ҫинче хӑйсем тунӑ ҫуртана ҫутса лартаҫҫӗ, вӑл ҫунса пӗтсен урӑх ҫурта лартаҫҫӗ. Вара юпа умне сӗтел пырса лартаҫҫӗ, вӑл сӗтел ҫӗрӗпех унта ларать. Сӗтел ҫине вара хывмалли ҫимӗҫсем лартаҫҫӗ, сӑрапа эрех лартаҫҫӗ. Юпа ури вӗҫне вилнӗ ҫын валли панӑ чӗреспе чашкӑ лартаҫҫӗ, чӗрес хӗррине курка хураҫҫӗ, чашки ҫине кашӑк хураҫҫӗ. Чӗреспе чашкӑ хӗррине ӑратнисем туса пынӑ ҫуртасем лартаҫҫӗ. Вара хывма тытӑнаҫҫӗ. Чӑн малтан килти ватӑсем хываҫҫӗ, малтан хӑймалу хываҫҫӗ, унтан ытти ҫимӗҫсем хываҫҫӗ. Ваттисем хывса пӗтерсен килти ҫамрӑксем хываҫҫӗ: ҫамрӑксене хывмалли ҫимӗҫсене хуҫи тата-тата парать. Ҫимӗҫсене чашка хыва-хыва пӑрахаҫҫӗ, вара ҫимӗҫсемпе хывса пӗтерсен сӑрапа эрех хываҫҫӗ. Хуҫисем хыҫҫӑн хӑнисем хывма тытӑнаҫҫӗ: вӗсем хывмалли ҫимӗҫсем, кӑкшӑмпа е витрепе сӑра тата пӗрер кӗленче (камӑн мӗн чухлӗ вӑй ҫитнипе е мӗн чухлӗ кӑмӑл тунипе) эрех илсе пыраҫҫӗ. Мӗн илсе пынине кутник патӗнчи сӗтел ҫине пыра-пыра лартаҫҫӗ. Вӗсем лартнӑ ҫимӗҫсене малтан кил хуҫи татса хывать: «Ак, Иван пичу сана хывать, умӑнта пултӑр», — тет, унтан хӑни хывать: «Малтан хӑйшӗн, унтан кил-йышӗсемшӗн».

Юпа ҫинче ларнӑ чух никама та йӗме хушмаҫҫӗ. Тӑванӗсем йӗнине курсан вилнӗ ҫын та йӗрет. Ҫав юпа ӑсатма чарӑнакан ҫӗре уччилник лартнӑ, ҫавӑнпа уччилник усал ҫӗрте тесе хӑраса отпаднийсемпе язычниксене виҫ-тӑват ҫул ачисене уччилнике яман. Ҫав вырӑнах халӗ те чиркӳ лартнӑ [...]. Лупашка урлӑ хӑма хурса кӗпер тӑваҫҫӗ, кӗперин ҫӳл енне вут хураҫҫӗ, вут ҫумне сулахай енне сӗтелпе тенкел лартаҫҫӗ, вара хываҫҫӗ, малтан хӑймалу, ытти ҫимӗҫсем хываҫҫӗ, сӑрапа эрех хываҫҫӗ, унтан вутне (улӑмне) чӗртсе ярса хӗвеле хирӗҫ виҫӗ хут купӑс каласа, алӑ ҫупса ташласа вут тавра ҫаврӑнаҫҫӗ: малтан аяккарахран ҫаврӑнаҫҫӗ, иккӗмӗш хут ҫывӑхӗнчен ҫаврӑнаҫҫӗ, виҫҫӗмӗш хут вара вут ҫумӗнченех ҫаврӑнса урисемпе ташласа вута сӳнтереҫҫӗ: «Умӑнта пултӑр», — теҫҫӗ. Кӗперӗн тепӗр енне пӗр шалҫа лартса ун ҫине шур явлӑк лартса хӑвараҫҫӗ. Хывнине ҫав вут хӗррине тӑкаҫҫӗ, вутне тивертес умӗн пумилккене пуснӑ выльӑхӑн урисене, пуҫӗсене ҫавӑнта пӑрахса хӑвараҫҫӗ. Вара ӑсатма пынисем пурте каялла таврӑнаҫҫӗ, вуннӑн-вуниккӗн ик-виҫ лав кӳлсе юпана ӑсатма масар ҫине каяҫҫӗ. Вут хурса вилнӗ ҫынна хывса хытланнӑ вӑхӑтра юпа ҫуна ҫинчех выртать. Масар ҫине пырсан татах хываҫҫӗ. Вара [...] юпана вилнӗ ҫын пуҫӗ тӗлне алтса лартаҫҫӗ. Юпине лартсан ун пуҫӗ тӳпине пӗр укҫа пуртӑпа ҫапса кӳртсе лартаҫҫӗ. Унтан юпа патне вут хурса вут тавра пурте юрласа, купӑс каласа, алӑ ҫупса, ташласа лупашка (вазан) хӗрринчи пекех хӗвеле хирӗҫ виҫӗ хут ҫаврӑнаҫҫӗ, виҫҫӗмӗш хутӗнче вутне тапса сӳнтереҫҫӗ, вутпа пӗрле вилнӗ ҫын тӑприне те: «Умӑнта пултӑр», — тесе таптаса пусарса хӑвараҫҫӗ. Вара вилнӗ ҫын чӗресне, чашкине, куркине, кашӑкне ҫавӑнта масар ҫинех ҫӗмӗрсе хӑвараҫҫӗ. Унтан хытӑ чуптарса юрласа, савӑнса киле таврӑнаҫҫӗ. Килне таврӑнсан татах хываҫҫӗ, унтан ӗҫсе ҫиеҫҫӗ. Вӗсем киле таврӑннӑ ҫӗре каҫ пулать. Вара ҫавӑнтах тепӗр ҫӗр пуҫланса каять. Ӑратнисем килӗсене саланмаҫҫӗ. Ӗҫсе-ҫисе ҫавӑнтах каҫа юлаҫҫӗ.